Qısa giriş
Hava yolu ilə səyahətlər gözəldir, çünki sivilizasiyanın ötən əsrdə əldə etdiyi texnoloji tərəqqi sayəsində bu gün siz bir neçə saat ərzində uzaq ölkələrə və şəhərlərə çata bilərsiniz. Biz təyyarələrlə onlarla başqa ölkənin ərazisindən keçib evimizdən minlərlə kilometr aralıda sağ-salamat başqa hava limanına enirik. Bakıdan Londona gedəndə təyyarəmizin bu 5 saat ərzində hansı Avropa ölkələrinin üzərindən keçdiyi, hansı ölkələrindən yan keçdiyi barədə çox az fikirləşirik. Əslində uçuşun yerdən 10 kilometrdən çox yüksəklikdə baş verdiyini düşünsək, bunu bilməyimiz nə qədər vacibdir?
Unutmayaq ki, hər bir hava marşrutunun arxasında qanunla təsbit olunmuş müqavilələr, qaydalar və qanunlar dayanır ki, onlara riayət edilməsi sərnişindaşıma sahəsində son dərəcə vacibdir. Bu qanunlar və müqavilələr aviaşirkətlərə öz ölkələrindən kənarda fəaliyyət göstərməyə icazə verir.
“Səma azadlığı” - müxtəlif qanunlar
Belə qanunlardan biri hava məkanının dərəcələrinin (bəzən sadəcə “hava azadlığı dərəcələri”) xülasəsidir. Sadə dillə desək, bu, bir ölkənin hava gəmilərinin digər ölkənin hava məkanında hərəkətini tənzimləyən qaydalar toplusudur. Məşhur bir memdə olduğu kimi, "belə sadə götürə bilməzsən", bizim kontekstdə başqa bir ölkənin hava ərazisindən keçmək elə də adi deyil.
Hər bir dövlət ən azı hərbi müdaxilə və xarici təhlükə halında öz hava sərhədlərini qorumağı öhdəsinə götürür. Buna görə də hər hansı bir təyyarənin, o cümlədən mülki təyyarənin uçuşu ev sahibi ilə əvvəlcədən razılaşdırılmalıdır.
Bununla belə, sərnişin və yük hava daşımalarının kütləvi inkişafını nəzərə alaraq, bu aspekt ötən əsrdə ayrıca qaydalar toplusunun yaranmasına gətirin çıxartdı və hava məkanından istifadəni tənzimlənməsi bir neçə "dərəcə"yə bölündü. Onların tətbiqi ilə fərdi icazələrə ehtiyac aradan qalxdı. Hazırda Beynəlxalq Mülki Aviasiya Konvensiyasına əsasən, hava azadlığının doqquz dərəcəsi (Səma Azadlığı) mövcuddur. Dərəcə nə qədər yüksək olarsa, ölkənin hava limanı digər aviaşirkətlərə bir o qədər çox hüquq verir.
Azadlıq dərəcələrinin siyahısı və real nümunələr
Ən vacibləri ilk dörd dərəcədir, onsuz, prinsipcə, beynəlxalq hava daşımaları mümkün deyil.
Birinci dərəcə - aviaşirkətə üçüncü ölkənin hava məkanı vasitəsilə daxili uçuşlar həyata keçirməyə imkan verir. Nümunə kimi AZAL-ın Bakıdan Naxçıvana Ermənistan və ya İranın hava məkanı vasitəsilə uçuşunu göstərə bilərik.
İkinci dərəcə - üçüncü ölkəyə gedən yolda başqa ölkədə yanacaqdoldurma dayanacağı etmək imkanıdır. Nümunə: AZAL-ın Bakı-Tokio marşrutu üzrə reysi, Pekində yanacaq doldurulması edir. Bununla belə aviaşirkət Pekində əlavə sərnişin götürə bilmir.
Üçüncü dərəcə - iki ölkə arasında beynəlxalq uçuşlar həyata keçirmək imkanlarını tənzimləyir. Misal: AZAL-ın Bakıdan İstanbula reysi və ya Türk Hava Yollarının İstanbuldan Bakıya reysi.
Dördüncü dərəcə - üçüncü dərəcə ilə sıx bağlıdır və göyərtəsində sərnişinlər olan geri uçuşlara icazə verir, yəni AZAL-a İstanbuldan Bakıya, Türkiyə aviadaşıyıcısına isə Azərbaycandan vətəninə qayıtmağa icazə verilir.
Beşinci azadlıq - iki xarici ölkə arasında uçuş icazəsidir, bir şərtlə ki, aviaşirkətin ölkəsi son təyinatdır. Məsələn, AZAL-ın Bakı-İstanbul-London reysi. Eyni zamanda, ikinci azadlıq dərəcəsindən fərqli olaraq, bu nümunədə İstanbulda əlavə sərnişinlərin götürülməsinə icazə verilir.
Qeyd etmək lazımdır ki, aviaşirkətlər beşinci sərbəstlik dərəcəsini getdikcə daha az istifadə edirlər, çünki uzun məsafəli təyyarələr zamanı ekonom təyyarələr daha sərfəlidir.
Altıncı azadlıq dərəcəsi - çox da populyar deyil və öz ölkəsində dayanmaqla xarici ölkələr arasında uçuşları nəzərdə tutur. Məsələn, AZAL-ın İstanbul-Bakı-Pekin reysi olsaydı.
Yeddinci dərəcə - bir ölkənin aviaşirkəti tərəfindən iki xarici dövlətin şəhərləri arasında uçuşların həyata keçirilməsini nəzərdə tutur. Bu hüquqdan tez-tez Avropanın aşağı büdcəli aviaşirkətləri istifadə edirlər. Məsələn, Macarıstanın WizzAir şirkəti Azərbaycan və BƏƏ paytaxtları arasında uçuşlar həyata keçirir.
Səkkizinci və doqquzuncu dərəcələr aviaşirkətlərə “xarici ölkə” daxilində uçmağa, yəni əslində başqa dövlətin ərazisində daxili reyslər həyata keçirməyə imkan verir. Bunların kifayət qədər nadir hallar olmasına baxmayaraq, Azərbaycanda da rast gəlmək olar. Türk Hava Yolları Naxçıvandan Gəncəyə uçuşlar həyata keçirərək İstanbula uçuşlarını davam etdirir. Bu azadlığın səkkizinci dərəcəsidir. Doqquzuncusu yalnız onunla fərqlənir ki, xarici aviaşirkətin təyyarəsi öz vətəninə uçmur, ancaq “xarici” ölkədə işləməyə davam edir. Bütün azadlıq dərəcələrini izah etməyin ən yaxşı yolu bu şəkillər toplusudur:
Azərbaycan hamıya açıqdırmı?
Hava azadlığı dərəcələrinin təmin edilməsi, əlbəttə ki, aviaşirkətlərə öz marşrutlarını daha çevik qurmaq, xərcləri optimallaşdırmaq və mənfəəti artırmaq imkanı verir. 2019-cu ilin sonunda Azərbaycan da bütün hava limanlarında beşinci və yeddinci azadlıq dərəcələrini açmaqla belə bir fürsət yaratdı (altıncı o qədər də aktual deyil) və nəzəri olaraq bu, Bakıya daha çox xarici aviadaşıyıcı cəlb etməli idi, lakin pandemiya öz təsirini göstərdi.
Ümid edək ki, aviasiya sənayesi bərpa olunduqca açıq qapılar, daha doğrusu, Azərbaycanın səması getdikcə daha çox xarici aviaşirkətləri, yaxşı olardı ki, aşağı büdcəli aviaşirkətləri cəlb etməyə başlayacaq ki, bu da həmvətənlərimizə növbəti səfərlərini sərfəli planlaşdırmağa imkan və eyni zamanda daxili turizmin inkişafına da töhfə verəcək.
AviaTravel
